Đây là bài viết về một học giả-quan chức có tầm nhìn đặc biệt về thời cuộc. Một người vượt trên các đồng nghiệp đương thời trong việc nhận thức những thách thức của thời đại mình và nỗ lực thực thi một phần các ý tưởng chính trị mà ông theo đuổi. Bài viết này tìm kiếm một góc nhìn mới khác với những tổng kết của hậu thế về Nguyễn Công Trứ như "nhà Nho tài tử", "nhà Nho dấn thân", thay vào đó mô tả ông như một nhà chính trị có khả năng nhận thức những vấn đề xã hội đương đại và chuyển hóa một phần "dự án chính trị" của mình vào thực tế. Cuộc đời làm quan của Nguyễn Công Trứ gắn liền với các "điểm nóng" ở Việt Nam đầu thế kỷ XIX. Cũng chính vì thế, ông bàn nhiều và có hệ thống về tình hình chính trị, kinh tế, xã hội hơn bất cứ ai khác cùng thời (từ những tư liệu thành văn hiện có). Bài viết này tập trung nhấn mạnh cách thức ông nhận dạng các vấn đề thời cuộc: gia tăng bạo lực xã hội, dân lưu tán do nạn đói, thiên tai, cường hào ở các làng xã chống giặc cướp… và khôn khéo dựa trên sự ủng hộ của Minh Mệnh để thực thi những ý tưởng này. Bài viết này làm rõ quá trình làm thế nào để trở thành một nhà chính trị ở Việt Nam dưới thời Minh Mệnh, trong đó, di sản của Nguyễn Công Trứ chính là một trong những chìa khóa để hiểu được các vấn đề cốt lõi thách thức giới cầm quyền Việt Nam.